Η Ιατρική επιστήμη στην Αθήνα του Περικλή

γράφει ο Δρ. Ιωάννης Κ. Μανιός
D.D.S., Χειρουργός οδοντίατρος – στοματολόγος, Υποπτέραρχος (ΥΟ) ε.α.

Εισαγωγή στην Ιατρική της Κλασικής Εποχής
Ιατρούς στην Ελλάδα έχουμε από τους Ομηρικούς χρόνους, πράγμα που το επι¬βεβαιώνει και ο Όμηρος1. Εντούτοις, καθόλη την αρχαιότητα, συνεπώς και την κλασική εποχή, οι ιατροί ήταν λιγοστοί και τα θεραπευτικά μέσα ολιγάριθμα και απλούστερα. Αυτό συνέβαινε κυρίως διότι εκείνα τα χρόνια ο ανθρώπινος οργανισμός ήταν πολύ πιο ανθεκτικός απέναντι στις ασθένειες απ’ ότι είναι σήμερα. Η ιατρική αναπτύσσεται λοιπόν με αργό ρυθμό μέχρι την κλασική εποχή στην οποία κυριολεκτικά απογειώνεται και από πρακτική πλευρά αλλά κυρίως από θεωρητική, κάνοντας το πρώτο και συνεπώς τεράστιο βήμα της διαφοροποίησης της απ’ την θρησκεία, της απαλλαγής της από το μυστικισμό και τις προλήψεις και την καθιέρωση της λογικής ως βάση της επιστήμης αυ¬τής. Και όλα αυτά φυσικά με πρωταγωνιστή τον μεγάλο «πατέρα» της ιατρικής Ιπποκράτη στον οποίο θα αναφερθώ αναλυτικότερα στη συνέχεια της εργασίας μου. Και είναι πραγματικά αξιοσημείωτο ότι την ίδια εποχή που η προσοχή της αρχαίας Ελλάδας είναι στραμμένη προς της φιλοσοφία η οποία πραγματοποιεί

τολμηρότατα μεταφυσικά άλμα¬τα, η ιατρική στρέφεται προς την πειραματική μέθοδο, με οδηγούς την λογική και την παρατήρηση.
Παρά τον μικρό αριθμό των ιατρών, υπήρχε σαφέστατη κατηγοριοποίηση μεταξύ τους με βάση το έργο τους, τον τόπο εργασίας τους και, όσο κι αν ακούγεται περίεργο, την ειδίκευση τους. Έτσι λοιπόν έχουμε τους λαϊκούς ιατρούς, τους ιατρούς των Ασκληπιείων, τους περιοδεύοντες, τους στρατιωτικούς και τους δημοτικούς ιατρούς. Οι τελευταίοι προσλαμβάνονταν από μία πόλη για ένα χρόνο με υψηλή αμοιβή. Επίσης υπήρχαν οι γυμναστές για την παροχή των πρώτων βοηθειών στα γυμναστήρια, οι λιθοτόμοι για την εξαγωγή λίθων απ’ την ουροδόχο κύστη, οι φαρμακολόγοι οι οποίοι παρασκεύαζαν αλοιφές, και φάρμακα, οι ριζοτόμοι που καλλιεργούσαν φαρμακευτικά φυτά ή αναζη¬τούσαν θεραπευτικά βότανα στα δάση και τέλος οι μαίες. Από όλους αυτούς εγώ επέλεξα να αναφερθώ στους δύο πρώτους, αφενός επειδή εκπροσωπούν το μεγαλύτερο μέρος των ιατρών της εποχής και αφετέρου επειδή αποτελούν τους δύο αντίθετους πόλους σε ό,τι αφορά τη σχέση της ιατρικής με την θρησκεία. Στη συνέχεια θα παρουσιάσω περιληπτικά τις μεθόδους ίασης και τα εργαλεία που χρησιμοποιούνταν, έπειτα θα αναλύσω τη σημασία του να είναι κάποιος ιατρός καθώς και την κοινωνική θέση του στο σύνολο και τέλος θα κλείσω περιγράφοντας το Ασκληπιείο της Αθήνας των κλασικών χρόνων.
Η Λειτουργία των Ασκληπιείων
Τα Ασκληπιεία ήταν, όπως προδίδει και το όνομα τους, ιερά αφιερωμένα στον θεό της ιατρικής Ασκληπιό. Κάποιος θα μπορούσε κάλλιστα να τα παρομοιάσει με τα σημερινά νοσοκομεία ή ακόμα καλύτερα με τα σανατόρια του προηγούμενου αιώνα. Τα Ασκληπιεία ήταν χτισμένα σε ειδυλλιακές περιοχές με πυκνή βλάστηση και πάντοτε με τρεχούμενο νερό το οποίο μάλιστα ονόμαζαν «ιερό φρέαρ του Ασκληπιού». Δεν αποτελούνταν από ένα κτήριο αλλά από πολλά επιμέρους, το καθένα απ’ τα οποία είχε και διαφορετική λειτουργία. Η διαμονή στο Ασκληπιείο επιτρεπόταν μόνο στους πάσχοντες και στο προσωπικό, ενώ στους υπολοίπους επιτρεπόταν μόνον η είσοδος με την αυστηρή προϋπόθεση ότι θα τηρούσαν τους αυστηρούς κανόνες υγιεινής, περνώντας από το Βαλανείο ή αλλιώς Λουτρό. Η θεραπεία φυσικά ήταν επί πληρωμή, πέρα απ’ τις δωρεές που έκαναν πολύ πιστοί στο Ασκληπιείο ως ένδειξη ευγνωμοσύνης στο θεό. Δεν γνωρίζουμε αν υπήρχαν συγκεκριμένες τιμές σε όλα τα Ασκληπιεία μα έχουμε συγκεκριμένες αναφορές όπως για το Αμφιαράειο του Ωρωπού2 όπου ο ασθενής κατέβαλε 9 οβολούς ως προκαταβολή και ένα αργύριο για την εγκοίμηση3, για την οποία θα μιλήσω παρακάτω. Δεν επιτρεπόταν ακόμα η ύπαρξη ζώων στον χώρο του Ασκληπιείου εκτός μόνο από κάποια ζώα όπως τα ιερά φίδια του ναού, οι κόκορες και οι σκύλοι, τα οποία είχαν και κάποιον ρόλο να διαδραματίσουν στη ιαματική διαδικασία. Επίσης, γύρω από τα Ασκληπιεία και σε απόσταση πολλών σταδίων (1 στάδιο = 400m) απαγορευόταν η οικοδόμηση ιδιωτικών κατοικιών. Τέλος, εντός του ιερού χώρου απαγορευόταν να λάβει χώρα θάνατος ή τοκετός γι’ αυτό και οι ετοιμοθάνατοι και οι ετοιμόγεννες απομακρύνονταν από εκεί το συντομότερο δυνατό4.
Το ιατρικό προσωπικό του Ασκληπιείου αποτελούταν από διαφορετικούς ιατρούς και η διοίκηση ήταν ιεραρχική. Διευθυντής του Ασκληπιείου ήταν ο μεγάλος ιερέας ή πρωθιερέας. Ο πυροφόρος ήταν ο δεύτερος στην ιεραρχία, επιτελώντας χρέη διακόνου και βοηθού στις ιατρικές εργασίες. Στη συνέχεια υπήρχαν οι ιερομνήμονες οι οποίοι αναλάμβαναν την υποδοχή των αρρώστων και των ικετών του θεού και την οδήγηση αυτών στο μέρος που θα διέμεναν. Έπειτα υπήρχε το σώμα των θεραπόντων, των σημερινών νοσοκόμων, οι οποίοι ήταν άντρες που γνώριζαν την ιατρική τέχνη και βρίσκονταν στην υπηρεσία του ιερού. Αναφέρονται και ως Ασκληπιάδες, δηλαδή εκείνοι που κατάγονται απ’ τον θεό Ασκληπιό και ασκούσαν για γενιές το ιατρικό επάγγελμα. Τέλος, στον Ασκληπιείο υπήρχαν και ιέρειες, αφιερωμένες στην υπηρεσία του Ναού.
Η λειτουργία του Ασκληπιείου έμοιαζε με τη λειτουργία των σημερινών νοσοκομείων, μόνο που εμπεριείχε και ψυχική θεραπεία των ασθενών μέσω των διαφόρων θρησκευτικών τελετών που λάμβαναν χώρα εκεί, των ψυχαγωγικών εκδηλώσεων που φιλοξενούνταν στο θέατρο του Ασκληπιείου και της ηρεμίας και της γαλήνης που προκαλούσαν στον πάσχοντα η ειδυλλιακή φύση που διακοσμούσε το Ασκληπιείο και η προπαρασκευαστική θεραπεία που λάμβανε από τους θεράποντες. Με την είσοδο του ασθενούς στον ιερό χώρο, αφού δεχόταν την υποχρεωτική για καθένα που βρισκόταν στο Ασκληπιείο καθαριότητα, περνώντας από λουτρό, οδηγιόταν στον Ξενώνα. Εκεί εφαρμοζόταν αμέσως η καταγραφή των συμπτωμάτων και η διάγνωση της νόσου. Τη διάγνωση ακολουθούσε αποπομπή του ασθενούς από τον ιερό χώρο αν επρόκειτο για ετοιμοθάνατο ή ετοιμόγεννη γυναίκα. Ειδάλλως, ο ασθενής οδηγιόταν στο Κατακλιντήριο ένα μακρόστενο στωικό οικοδόμημα με πολλούς εσωτερικούς όμοιους χώρους σαν δωμάτια ξενοδοχείου και υπόστεγο, όπου διέμενε καθόλη τη διάρκεια της προπαρασκευαστικής εργασίας η οποία περιελάμβανε ανάπαυση, πλήρη καθημερινή υγιεινή και καθαριότητα, άσκηση στο γυμναστήριο, ανάλογα με την περίπτωση του ασθενή πάντα, μαλάξεις (μασάζ), ψυχαγωγία με εκδηλώσεις, ανάγνωση βιβλίων στη Βιβλιοθήκη και περιπάτους στη φύση, δίαιτα ή νηστεία και ιατρικοφαρμακευτική θεραπεία, όλα αυτά φυσικά υπό την στενή παρακολούθηση των θεραπόντων. Επίσης ο ασθενής συζητούσε αρκετά συχνά με τους ιερείς οι οποίοι προσπαθούσαν με κάθε τρόπο να εξυψώσουν το ηθικό του για την ίαση του. Συγχρόνως γίνονταν θυσίες και μυστηριακές τελετές προς τιμή του μεγάλου θεού της ιατρικής Ασκληπιό ώστε η προπαρασκευαστική θεραπεία να περνά απαρατήρητη απ’ τους ασθενείς.
Όταν έφτανε η κατάλληλη ώρα, σύμφωνα με τον πρωθιερέα, ο οποίος γνώριζε λεπτομερώς όλα τα αναγκαία στοιχεία για την περίπτωση που αντιμετώπιζε, ο ασθενής οδηγιόταν στη θόλο για εγκοίμηση5. Η θόλος ήταν ένα μεγάλο κυκλικό οικοδόμημα μέ¬σα στο οποίο υπήρχε το Άβατο ή Άδυτο όπου τελούνταν το κύριο ιατρικό εγχείρημα για την αντιμετώπιση της κάθε νόσου, κάτι σαν το σημερινό χειρουργείο και που, όπως δηλώνει και το όνομα του αποτελούσε χώρο μικρό που προοριζόταν για μυστηριώδεις ιεροτελεστίες και συνεπώς μη βατό στους άλλους παρά μόνον στους ιερείς. Πριν την είσοδο, τελούνταν νέες θυσίες και προσφέρονταν στον ασθενή κρέας από τη θυ¬σία και ποτά που εμπεριείχαν ναρκωτικές ουσίες που υπήρχαν από εκείνη την εποχή6. Έπειτα απ’ αυτό ο ασθενής μεταφερόταν στο Άδυτο όπου και τον άφηναν σε κατάσταση υπνηλίας ή πλήρης νάρκωσης. Μετά από λίγο εισερχόταν στη κρύπτη ο πρωθιερέας του Ασκληπιείου. Ο οποίος πραγματοποιούσε την εγχείρηση, την επάλειψη κτλ. Τελειώνοντας, έφευγε αφήνοντας τον ασθενή να ξυπνήσει καινά βγει απ’ το Άδυτο μόνος του.
Η όλη λειτουργία του Ασκληπιείου αποδιδόταν στις θαυματουργές υπηρεσίες του θεού Ασκληπιού. Η καθόλα ευεργετική προπαρασκευαστική θεραπεία επισκιαζόταν από τις θυσίες και τις τελετές προς τιμή του θεού Ασκληπιού και γενικά το δέος που κατελάμβανε τους ασθενείς προς τη μεγάλη δύναμη του. Επίσης το Ασκληπιείο πραγματοποιούσε μεγάλη διαφήμιση μέσω των θεραπευμένων και μέσω των πλακών με τις πιο αξιοθαύμαστες περιπτώσεις ίασης που αναρτούσαν σε σημείο τέτοιο ώστε να είναι στην κοινή θέα όλων των τροφίμων του Ασκληπιείου. Έτσι λοιπόν η θεραπεία αποδιδόταν στη διαμονή του ασθενούς στο Άδυτο και τη θαυματουργή επέμβαση του θεού. Τα γεγονότα λοιπόν που συνέβαιναν στο Άδυτο περιβάλλονταν από μεγάλη μυστικότητα. Η επίσημη εκδοχή ήταν ότι κατά την διαμονή του ασθενή στο Άδυτο ερχόταν εκεί ο ίδιος ο θεός Ασκληπιός και θαυματουργούσε. Και όταν οι ασθενείς εξέρχονταν από το Άδυτο διηγούνταν πως είδαν το θεό Ασκληπιό και πως άκουσαν τη φωνή του να τους λέει για την κατάστασή τους και τον τρόπο με τον οποίο θα γίνονταν καλά. Η πραγματικότητα όμως ήταν πολύ διαφορετική. Ο ασθενής, μέσα στο παραλήρημα που βρισκόταν εξαιτίας των ναρκωτικών ουσιών, έπλαθε διάφορα με τη φαντασία του. Ο πρωθιερέας στη συνέχεια ψιθύριζε στο αυτί του τα περί της ασθένειας του τα οποία λόγια έμεναν στη μνήμη του ασθενούς σαν όνειρο που το διηγούταν την επόμενη μέρα. Αν τυχόν και ανακτούσε τις αισθήσεις του, πράγμα σπάνιο καθώς τα ναρκωτικά ήταν ισχυρά και επιπλέον οι ιερείς επέβαλαν ησυχία στους πάσχοντες σε ότι κι αν έβλεπαν μέσα στο Άδυτο, το μόνο που έβλεπε ήταν τον πρωθιερέα να αποχωρεί ήρεμα, νομίζοντας ότι πρόκειται για το θεό της ιατρικής καθώς αυτός ποτέ δεν εμφανιζόταν στους τροφίμους του Ασκληπιείου κατά τη διαμονή τους εκεί αλλά όμως γνώριζε κάθε λεπτομέρεια για την νόσο που αντιμετώπιζε. Συνεπώς κανένας δεν τον γνώριζε πλην των ανωτάτων του προσωπικού. Επίσης ο ασθενής μεταφερόταν στη θόλο με άκρα μυστικότητα και πάντα νύχτα ώστε να μην μπορεί κάποιος να δει τι γινόταν στο Άδυτο που βρισκόταν βαθιά μέσα στη Θόλο7.
Το μυστικό της λειτουργίας των Ασκληπιείων κρατιόταν επτασφράγιστο και περνούσε από ιερείς σε ιερείς με επισφράγιση όρκου ότι δεν θα το αποκάλυπταν. Η πίστη των ανθρώπων στο θεό Ασκληπιό και η τεράστια ιαματική δύναμη που του απέδιδαν προσέλκυαν
πλήθος κόσμου στα Ασκληπιεία ως ικέτες αναζητώντας ίαση. Το πιο σημα¬ντικό όμως είναι ότι ο θεός ενέπνεε εμπιστοσύνη στους πιστούς και τους ενίσχυε ψυχικά καθώς η ίαση υπό την φροντίδα του θεού φαινόταν σίγουρη. Αυτό ήταν αύξανε σε μεγάλο βαθμό το ποσοστό ίασης και συνεπώς το ποσοστό επιτυχίας των Ασκληπιείων και τη φήμη τους. Και φυσικά οι ίδιοι οι ιερείς έδιναν μεγάλη σημασία στην βοήθεια που πίστευαν πως τους παρείχε ο θεός. Όμως κατά βάση, η λειτουργία των Ασκληπιείων ήταν άκρως επιστημονική, βασισμένη στην έρευνα και την παρακολούθηση.
Οι λαϊκοί ιατροί
Οι λαϊκοί ιατροί αποτελούσαν τους αντίστοιχους ιδιωτικούς σημερινούς ιατρούς της αρχαιότητας. Ήταν οργανωμένοι όπως ακριβώς και οι σημερινοί ιατροί, με ιδιωτικό ιατρείο για επαγγελματική στέγη, βοηθό και εξοπλισμένοι με όλα τα απαραίτητα για την εργασία τους υλικά και εργαλεία. Άλλοι πραγματοποιούσαν κατ’ οίκον επισκέψεις για τη νοσηλεία των ασθενών τους. Όπως και στην περίπτωση των Ασκληπιείων, έτσι και η δράση των λαϊκών ιατρών διεπόταν από διάφορους κανόνες. Ο ιατρός έπρεπε να ‘ναι καθόλα υγιείς, καθαρός, ντυμένος ευπρεπώς και να φορά αρώματα που να ευχαριστούν τους άλλους. Επίσης, λόγω της παρέμβασης στην ιδιωτική ζωή του ασθενή που πραγματοποιούσε, ο ιατρός όφειλε να είναι άκρως επιφυλακτικός και διακριτικός. Τέλος, έπρεπε να ζει μια απόλυτα τακτική και καθώς πρέπει ζωή και να είναι σοβαρός και φιλικός απέναντι σε όλους8. Όλα αυτά έπαιζαν σημαντικό ρόλο στην απόκτηση καλού ονόματος και εμπιστοσύνης απ’ τη μεριά του κόσμου.
Ένα ιατρείο της αρχαιότητας έμοιαζε αρκετά με ένα σημερινό ιατρείο. Ήταν ευά¬ερο και ευήλιο χωρίς όμως ρεύματα και εκτυφλωτικό φως. Η επίπλωση ήταν λιτή επειδή έπρεπε να υπάρχει τάξη στην τοποθέτηση των διαφόρων ιατρικών εργαλείων. Έτσι υπήρχαν σεντούκια για τα εργαλεία και καλάθια για πετσέτες, σφουγγάρια και επιδέσμους. Επίσης, πολλά όργανα του ιατρείου κρέμονταν απ’ το ταβάνι ή τους τοίχους με άγκιστρα και καρφιά ή ήταν τακτοποιημένα σε σανίδες στερεωμένες στον τοίχο που χρησίμευαν ως ράφια. Επιπλέον, απαραίτητα για τη λειτουργία του ιατρείου ήταν δοχεία για νερό, λάδι και κρασί που χρησιμοποιούνταν στον καθαρισμό των τραυμάτων, λεκάνες για φλεβοτομία η πλύσεις και πινάκιο με κονδύλι για την κράτηση σημειώσεων κατά την αντιμετώπιση μίας νόσου. Ακόμα, βασικό εξοπλισμό ενός ιατρείου αποτελούσε ένας βοηθός. Αυτός διευκόλυνε τον ιατρό στο έργο του δίνοντας του τα εργαλεία, βοηθώντας στις εγχειρήσεις, κρατώντας ακίνητους τους ασθενείς και βοηθώντας στην παρασκευή φαρμάκων. Ακολουθούσε τον ιατρό στις κατ’ οίκον επισκέψεις του και ίσχυαν και για αυτόν οι ίδιοι κανόνες που ίσχυαν και για τον ιατρό. Φυσικά ο βοηθός, με το πέρασμα του χρόνου μάθαινε μέσα απ’ την εργασία του την ιατρική τέχνη και αποκτούσε ολοένα και μεγαλύτερη πείρα, δηλαδή εκπαιδευόταν. Γι’ αυτό και τα χρόνια που κάποιος διατελούσε βοηθός ήταν ένα χρονικό διάστημα ρυθμισμένο με συμβόλαιο και γινόταν επί πληρωμή εκτός και αν επρόκειτο για τα παιδιά του ιατρού ή τα παιδιά του διδασκάλου του. Σχετικά με το ύψος της αμοιβής και τον χρόνο εκπαίδευσης λίγα είναι γνωστά καθώς πιστεύε¬ται ότι δεν υπήρχαν σταθεροί κανόνες.
Σε σχέση με τους ιατρούς των Ασκληπιείων οι λαϊκοί ιατροί έδιναν λιγότερη σημασία στον παράγοντα θρησκεία για την καταπολέμηση των ασθενειών. Παρόλα αυτά υπολόγιζαν τον εν λόγω παράγοντα και σε μερικές περιπτώσεις τον επικαλούνταν, όπως π. χ. σε περιπτώσεις εκλαμψίας και επιληψίας. Οι σχέσεις τους με τους ιερείς των Ασκληπιείων, αν και ήταν επαγγελματικά αντίπαλοι προσπαθώντας ο καθένας να προσελ¬κύσει περισσότερους πελάτες, ήταν σχέση αλληλοσεβασμού και αλληλοεκτίμησης προς το κοινό έργο. Άλλωστε υπάρχουν πολλά παραδείγματα για ιερείς που έγιναν λαϊκοί ια¬τροί και για λαϊκούς που έγιναν ιερείς των Ασκληπιείων. Επίσης, όπως οι λαϊκοί ιατροί προσκαλούνταν πολλές φορές μακριά απ’ τον τόπο κατοικίας τους για την καταπολέμη¬ση επιδημιών, έτσι και οι πρωθιερείς των Ασκληπιείων συχνά προσκαλούνταν έξω απ’ το Ασκληπιείο για να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους σε πόλεις που τις χρειάζονταν. Πά¬ντως είναι γνωστό πως ο λαός στρεφόταν μάλλον προς τα Ασκληπιεία, αφενός γιατί πί¬στευαν στη δύναμη του θεού Ασκληπιού και αφετέρου χάρη στις ιδιαίτερες περιποιήσεις που προσέφερε στους ασθενείς ο χώρος και το προσωπικό του ιερού.
Είναι αναγκαίο να αναφερθώ σ’ αυτό το κεφάλαιο στον μεγάλο λαϊκό ιατρό που έζησε και έδρασε την Κλασική Εποχή, τον Ιπποκράτη. Ο Ιπποκράτης ήταν υπαρκτό πρόσωπο και αυτό το συμπεραίνουμε από τα έργα του, την λεγόμενη «Ιπποκρατική Συλλογή», τις βιογραφίες του που έχουν διασωθεί και κυρίως απ’ την αναφορά του απ’ τον σύγχρονο του Πλάτωνα στους σω¬κρατικούς διάλογους που θεωρούνται και η πιο αξιόπιστη πηγή απ’ τις υπόλοιπες. Γεννήθηκε στη Κω στις 27 του μηνός Αγρανίου του 460π.Χ. σύμφωνα με τον ιστορικό Σωρανό τον Κώο. Οι γονείς του ήταν ο Ηρακλείδας και η Φαιναρέτη και ο ίδιος ανήκε στους Ασκληπιάδες, όπως και ο πατέρας του. Εκπαιδεύτηκε στο Ασκληπιείο της Κω, δίπλα στον πατέρα του αλλά δεν περιορί¬στηκε στο πατρικό του νησί. Ενώ ήταν ακόμη νέος, εγκατέλειψε την Κω και την θρη¬σκευτική ιατρική και εργάστηκε ως λαϊκός ιατρός, αρχικά στη Θεσσαλία. Η ολοένα αυ¬ξανόμενη φήμη του έγινε αιτία για μια ζωή γεμάτη μετακινήσεις, πράγμα χαρακτηριστι¬κό για ένα αρχαίο αλλά και επιτυχημένο ιατρό. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι ο Ιπποκράτης προσκαλέστηκε απ’ τους Αθηναίους για την καταπολέμηση του λοιμού κατά τον Αρχιδάμειο πόλεμο και εκείνοι τον ανακήρυξαν Αθηναίο πολίτη, τον μύησαν στα Ελευσίνια Μυστήρια, παρείχαν σ’ αυτόν και στους απογόνους του σίτιση στο Πρυτανείο και μετά το θάνατο του έστησαν ανδριάντα ανακηρύσσοντας τον ευεργέτη και σωτήρα του άστεως9. Στον Ιπποκράτη, όπως προείπα, αποδίδονται πλήθος συγγραμμάτων, γνωστά με το όνομα «Ιπποκρατική Συλλογή» όπου συμπεριλαμβάνεται και ο «Όρκος του Ιπποκράτη», ο όρκος που έδιναν και που δίνουν μέχρι σήμερα10 οι ιατροί και που εμπεριέχει τις αρχές και τις αξίες που πρέπει να έχει κάθε ιατρός. Τις γνώσεις του και τα συγγράμματα του συμβουλεύονταν για πολλούς αιώνες μετά το θάνατο του τόσο οι λαϊκοί όσο και οι ιερείς των Ασκληπιείων. Τα τελευταία του χρόνια ο Ιππο¬κράτης τα πέρασε στη Θεσσαλία όπου πέθανε σε βαθιά γεράματα το 380π.Χ. και τάφηκε κατά πάσα πιθανότητα βόρεια της Λάρισας, στο δρόμο για τη Γυρτώνα11.
Μέθοδοι ίασης, εργαλεία και φάρμακα
Οπως ανέφερα και στην εισαγωγή, η ιατρική γνώρισε μεγάλη ανάπτυξη κατά την Κλασική Εποχή. Οι γνώσεις για τις ασθένειες και καινούριες μέθοδοι αναπτύχθηκαν για την καταπολέμηση τους. Κύριες πηγές της γνώσης μας για αυτές τις μεθόδους είναι τα συγγράμματα των ιατρών και οι πλάκες με τις πιο αξιοθαύμαστες ιάσεις, που υπήρχαν αναρτημένες στα Ασκληπιεία. Απ’ αυτά λοιπόν συμπεραίνουμε πως η ιατρική εκείνων των χρόνων ήταν αρκετά ευρεία και μπορούσε να αντιμετωπίσει ένα μεγάλο φάσμα ασθενειών όπως παθολογικές μαιευτικές και γυναικολογικές, οφθαλμολογικές, νευρολογικές και ψυχικές, δερματολογικές και χειρουργικές. Φυσικά όχι στο σημείο που έχει φτάσει η σημερινή επιστήμη μα αν υπολογί-σουμε και το γεγονός πως ο τότε ανθρώπινος οργανισμός ήταν λιγότερο επιρρεπής σε ασθένειες απ’ τον σημερινό, γνωρίζουμε πως η ια¬τρική εκείνης της εποχής επιτελούσε έργο το ίδιο σημαντικό με την σημερινή.
Οι ιατρικές μέθοδοι ήταν σχετικά λίγες και πολλές φορές βασισμένες στην τύχη ή την θεϊκή παρέμβαση ενώ μερικές ήταν κατά γράμμα ή σχεδόν όμοιες με τις σημερινές. Πάντως ο συνδυασμός τους, όπως γίνεται και σήμερα με την αγωγή ενός ασθενούς σε ένα νοσοκομείο ή με την ιατρική συνταγή που παραχωρεί ένας γιατρός, έφερναν αποτελέσματα. Έτσι λοιπόν χρησιμοποιούνταν:
– Οι μαλάξεις, δηλαδή το σημερινό μασάζ, με διάφορους χειρισμούς,
– Εμετικά και καθαρτικά φάρμακα,
– Ανθελμυντικά για την αντιμετώπιση τις έλμυνθας, μίας αρρώστιας του εντέρου,
– Οι τοπικές αφαιμάξεις,
– Η υδροθεραπεία, δηλαδή τα διάφορα λουτρά,
– Η γυμναστική,
– Διάφορες αλοιφές,
– Κολλύρια και οφθαλμικές επαλείψεις,
– Αρωματικά εγχύματα και καταπλάσματα,
– Οι διάφορες χειρουργικές επεμβάσεις όπως η αφαίρεση ξένου σώματος, η θερα¬πεία εξάρθρωσης ή αγκύλωσης, η διάνοιξη αποστήματος, τα ράμματα, η αφαίρε¬ση πετρών, η καυτηρίαση έλκους κτλ.
– Η πλύση και η φροντίδα των διαφόρων τραυμάτων,
– Η ψυχοθεραπεία και η υποβολή,
– Όλες οι απαιτούμενες μέθοδοι για τη διατήρηση της άκρας υγιεινής.
Τα εργαλεία ήταν παρόμοια με τα σημερινά, αν εξαιρέσουμε βέβαια τα προϊόντα της τεχνολογίας και αναφερθούμε μόνο σε εκείνα που συμπλήρωναν τα χέρια του ιατρού. Για τα φάρμακα δεν υπάρχουν παρά λίγες αναφορές στον τρόπο παρασκευής που υποδεικνύει την χρήση θεραπευτικών βοτάνων, καρπών και χυμών αλλά πολλά από τα ονόματα των φυτών που αναφέρονται δεν μπορούν να ταυτιστούν με τα σημερινά οπότε και παραμένουν άγνωστα.
Κοινωνική θέση ιατρού, κέρδος και ευθύνη
Δεν γνωρίζουμε πως και αν ήταν καθορισμένες οι ιατρικές αμοιβές στους Έλληνες. Ο Ιπποκράτης υποστήριζε πως ο ιατρός δεν έπρεπε να ζητά από τον ασθενή του περισσότερα απ’ όσα μπορούσε να διαθέσει και σε καμία περίπτωση να εκμεταλλευτεί την αγωνία και το φόβο του, πράγμα που εμπεριέχεται και στον «Όρκο». Πάντως γνωρίζουμε πως το επάγγελμα του ιατρού ήταν απ’ τα πιο καλοπληρωμένα και φυσικά με μεγάλο κύρος. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της παραχώρησης για εκμετάλλευση στον ιατρό Ονάσιλο ενός αγρού και ενός κήπου, αξίας ενός ταλάντου, από τη πόλη Ιδάλιον της Κύπρου τον 5° αιώνα π.Χ.12 ως ανταμοιβή για τις υπηρεσίες του. Υπήρχε όμως και το αντί¬βαρο της εκτίμησης και της πλούσιας αμοιβής και αυτό ήταν η ευθύνη. Ο ιατρός, μολονότι το θέμα του τεχνικού λάθους κατά τη νοσηλεία ήταν δύσκολο να εξακριβωθεί στην αρχαιότητα καθώς δεν υπήρχαν καθορισμένος τρόπος αντιμετώπισης της κάθε ασθένειας, αναλάμβανε τουλάχιστον την υποχρέωση να μην βλάψει τον ασθενή με τη θέληση του. Παρόλα αυτά μία νοσηλεία μπορούσε να γίνει αντικείμενο δίκης. Παραδείγματα του είδους υπάρχουν στη Ρωμαϊκή Εποχή όπου το δίκαιο ήταν πιο καθοριστικό και η αναφορές σε δικαστικές υποθέσεις περισσότερες αλλά εκτιμάται από τους ειδικούς ότι κάτι τέτοιο συνέβαινε πιο σπάνια και στην Κλασική Εποχή. Επίσης ο ιατρός καλούνταν σε δικαστήριο ως ουδέτερος ειδικός, σε υποθέσεις που χρειάζονταν ιατρική γνώμη. Σίγουρο πάντως είναι πως αποτελούσε ένα από τα καλύτερα, αν όχι το καλύτερο, επάγγελμα της τότε εποχής, όπως δηλαδή και σήμερα.
Τοπογραφική περιγραφή
του Ασκληπιείου των Αθηνών
Κάτω από τον βράχο της Ακρόπολης, δυτικά απ’ το θέατρο του Διονύσου και πί¬σω απ’ αυτό βρισκόταν το περίφημο Ασκληπιείο των Αθηνών, το οποίο ονομαζόταν «το εν άστυ Ασκληπιείο». Οι μελέτες έδειξαν πως δεν είναι μεταγενέστερο του 4ου αιώνα π.Χ. και έχει ιδρυθεί και αυτό κοντά σε πηγή που αναβλύζει μέχρι και σήμερα με την επωνυμία «τ’ Ασκληπιού το νερό». Λόγω της τοποθεσίας του, είναι αυτονόητο πως δεν τηρούνταν οι κανόνες που ίσχυαν για τα άλλα Ασκλη¬πιεία σχετικά με την οικοδόμηση ιδιωτικών κατοικιών γύρω απ αυτό και της ει¬δυλλιακής βλάστη¬σης. Επίσης δεν μπορούσε να καταλαμβάνει τόσο χώρο όσο καταλάμβανε για παράδειγ¬μα το Ασκληπιείο της Επιδαύρου το οποίο ήταν το μεγαλύτερο απ’ όλα. Παρόλα αυτά η έλλειψη αυτών των χαρακτηριστικών αναπληρωνόταν από την θαυμάσια θέα της Αθήνας, του Φαλήρου και της θάλασσας που απολάμβαναν οι ασθενείς και την θέση του, στην πολιτιστική καρδιά της Αθήνας. Παρά την περιορισμένη έκταση του Ασκληπιείου αυτού, περιλάμβανε δύο μεγάλα στωικά οικοδομήματα με υπόστεγο, το ένα εκ των οποίων ήταν το Κατακλιντήριο ενώ το άλλο ήταν ή ο Ξενώνας ή η οικία των ιερέων. Και βόρεια των δύο αυτών οικοδομημάτων βρίσκεται ένα θολωτό σπήλαιο, σκαμμένο μέσα στο βράχο της Ακρόπολης μέσα από το οποίο αναβλύζει και το ιερό νερό. Αυτό το σπήλαιο ήταν κατά πάσα πιθανότητα το Άδυτο όπου γίνονταν οι εγκοιμήσεις των πασχόντων.
Πιθανολογείται ότι το Ασκληπιείο περιλάμβανε και άλλα οικοδομήματα μα δυστυχώς η πυκνή κατοίκηση της περιοχής έγινε αιτία να θαφτούν τα απομεινάρια του Ασκληπιείου κάτω από μεταγενέστερα κτήρια όπως Ρωμαϊκά, Βυζαντινά κτλ.
Επίλογος
Σήμερα επικρατεί η αντίληψη ότι πρέπει να κοιτάμε μπροστά, στο μέλλον, αναζητώντας και προσδοκώντας την εξέλιξη και την ανάπτυξη, χωρίς να κοιτάμε το παρελθόν διότι δεν έχει τίποτα να προσφέρει. Η ιατρική είναι ένας από τους κλάδους στους οποίους διαδίδεται αυτή η αντίληψη και νιώθω αναγκασμένος να την αντικρούσω. Διότι, δεν μπορώ να πω φυσικά πως η ιατρική του τότε βρισκόταν πιο μπροστά από την ιατρική του σήμερα, μετά από χρόνια έρευνας κα πειραματισμού, μα ωστόσο δεν πρέπει να ξεχνάμε από πού πρωτοξεκίνησε η ιδέα της ιατρικής και που τέθηκαν οι πρώτες βάσεις, όχι επειδή κρύβονται εκεί μυστικά που θα μας βοηθήσουν στην πρακτική του θέματος, αν και αυτό δεν είναι απολύτως σίγουρο, αλλά προς τιμήν αυτών που αν δεν είχαν πράξει κατ’ αυτόν τον τρόπο, η ιατρική θα βρισκόταν σε πολύ χαμηλότερα επίπεδα, ανήμπορη να βοηθήσει την σημερινή κοινωνία ουσιαστικά. Ακόμα πιο σημαντικό είναι να μην ξεχνάμε τον σκοπό για τον οποίο οι πρωτοπόροι έπραξαν όπως έπραξαν, δηλαδή τις αρχές που έθεσαν σε όσους επρόκειτο να ακολουθήσουν το έργο τους, καθώς πρόκειται για ένα έργο δύσκολο και με εξουσία, συνεπώς και με ευθύνη. Συνοψίζοντας, πρέπει να σεβόμαστε τα πιστεύω τους και να τιμάμε αυτούς που έτρεξαν τα πρώτα μέτρα του αγώνα της προόδου διότι αν δεν ήταν γι’ αυτούς, η σκυτάλη της γνώσης θα είχε φτάσει πολύ καθυστερημένα σε μας. Και αυτό ισχύει για όλες τις επιστήμες.
www.seetha.gr