Η αναδιάταξη του παγκόμιου χάρτη

Tου Κυριάκου Δ. Κεντρωτή*
Η κλασική εικόνα του παγκόσμιου χάρτη σε οριζόντια διάταξη είναι σχεδόν οικεία και αποτυπωμένη στη ματιά και το μυαλό του παρατηρητή, απλού και ειδικού. Στο πάνω μέρος του ξεχωρίζουν ως τώρα οι νικητές των πολέμων στα πεδία των μαχών και της οικονομίας, οι ΗΠΑ και η Ευρώπη. Με τις συνεχιζόμενες οικονομικές κρίσεις μετά το 2007, ο παγκόσμιος αυτός χάρτης αρχίζει να αναδεικνύει νέα μεγέθη χωρών, ηπείρων και συσχετισμών ισχύος.
Από τα μέσα της δεκαετίας του ’70, το λεγόμενο τριαδικό σχήμα μεταξύ των ΗΠΑ, της ΕΟΚ/ΕΕ και της Ιαπωνίας συνιστά τον σκληρό πυρήνα του δυτικού κόσμου, του λεγόμενου μεταπολεμικού πρώτου κόσμου στην οικονομία και τη γεωπολιτική ανάλυση ισχύος, συνδέοντας οριζόντια τα ευρύτερα συμφέροντα του δυτικού κόσμου (συμπεριλαμβάνοντας επιπλέον τον Καναδά, την Αυστραλία και τη Νέα Ζηλανδία). Στο πλαίσιο του Ψυχρού Πολέμου είχε
επιτευχθεί μια ιδιότυπη “Ψυχρή Ειρήνη” εντός αυτής της τριάδας. Στην τρέχουσα πρώτη δεκαετία του 21ου αιώνα εξακολουθεί το τριαδικό σχήμα ΗΠΑ - ΕΕ - Ιαπωνίας να αναπτύσσεται περισσότερο με φυγόκεντρες παρά με κεντρομόλες τάσεις. Στην αντίπερα όχθη πορεύονταν με τους δικούς τους ρυθμούς εσωστρέφειας τόσο ο δεύτερος κόσμος των χωρών του υπαρκτού σοσιαλισμού υπό την καθοδήγηση της ΕΣΣΔ όσο και ο τρίτος και τέταρτος κόσμος των υπόλοιπων κρατών, με βασικά χαρακτηριστικά τούς αγώνες ενάντια στην αποικιοκρατία, τη φτώχεια και την υπανάπτυξη.
Το άνοιγμα των συνόρων στη γεωγραφία, την πολιτική, την οικονομία και την τεχνολογία μετά το 1990 κατέστησε τον δυτικό πρώτο κόσμο παγκόσμιο δρώντα σε όλους τους τομείς. Η συσσώρευση κερδών ως προς τους οικονομικούς δείκτες και η υπεραξία της πολυποίκιλης ισχύος του συνεχίστηκε και με τον ερχομό του νέου αιώνα. Η μονομερής ευφορία των αριθμών και των δεικτών ανάπτυξης εντός του υφιστάμενου πρώτου κόσμου άρχισε να μεταφέρεται αντιστοίχως και στους νέους αναδυόμενους δρώντες του παγκόσμιου συστήματος από τον δεύτερο και τον τρίτο κόσμο των ψυχροπολεμικών διεθνών σχέσεων.
Οι ΗΠΑ εξακολουθούν να διαχειρίζονται την υπεραξία τους ως μοναδική δύναμη παγκόσμιας εμβέλειας και ισχύος, αλλά με πολλές φθορές και απώλειες στην εικόνα τους από την ακολουθούμενη πολιτική τους στα πεδία των ένοπλων συγκρούσεων και των εκάστοτε οικονομικών κρίσεων. Από τα μέσα της δεύτερης δεκαετίας του 21ου αιώνα, οι αμερικανοί πολίτες δεν εισπράττουν στο εσωτερικό τους μόνο το κόστος από τη συνεχιζόμενη εμπλοκή τους στον έλεγχο του Ιράκ και του Αφγανιστάν, αλλά βιώνουν όλο και περισσότερο το οικονομικό κόστος στην καθημερινότητά τους.
Η ΕΕ απολαμβάνει καταρχάς σε επίπεδο των θεωρητικών αναλύσεων, αλλά και της εφαρμοσμένης πολιτικής, την αποδοχή της ως παγκόσμιου δρώντα του διεθνούς συστήματος ισχύος. Η συνεχιζόμενη οικονομική κρίση όμως στις χώρες του ευρωπαϊκού Νότου, γεωγραφικά και συστημικά, ανέδειξε τις αδυναμίες της ΕΕ στους αναζητούμενους ρόλους της ως παγκόσμιας δύναμης με τα επιμέρους χαρακτηριστικά της πολιτικής, οικονομικής, κανονιστικής και στρατιωτικής ισχύος. Αν η οικονομική ολοκλήρωση της ΕΕ είναι μέχρι σήμερα το διαβατήριό της για να συνιστά παράδειγμα μίμησης εντός και εκτός Ευρώπης, η αδυναμία της να μην μπορεί να αντιμετωπίσει την κρίση παρά μόνο με την τεχνογνωσία και την εμπειρία του ΔΝΤ αδυνατίζει κατά πολύ το κύρος της. Από την άλλη, η στρατιωτική αδυναμία σε συλλογικό επίπεδο την αναγκάζει να βρίσκεται υπό την ομπρέλα προστασίας του ΝΑΤΟ. Πρόκειται ουσιαστικά για δύο πυλώνες, έναν οικονομικό και έναν στρατιωτικό, το ΔΝΤ και το ΝΑΤΟ, όπου η ΕΕ δείχνει να στηρίζεται σε τεχνητά μέλη και όχι στα δικά της πόδια. Η οικονομική κρίση αναδεικνύει ουσιαστικά την εικόνα της ΕΕ σε δύναμη με ειδικές ανάγκες και όχι στον ρόλο μιας παγκόσμιας αυθύπαρκτης δύναμης διαμεσολάβησης και ειρήνης.
Απέναντι στον παλαιό γνωστό πρώτο κόσμο έρχεται να δημιουργηθεί ένας νέος, αλλά ιστορικός κόσμος που διεκδικεί τα πρωτεία (Κίνα, Ρωσία, Ινδία), αντιπροσωπεύοντας τον σκληρό πυρήνα της Ευρασίας σε συνδυασμό με άλλες επίσης δυνάμεις (Βραζιλία, Νότια Αφρική, Ινδονησία). Οι χώρες αυτές ξεκίνησαν ως παθητικοί αποδέκτες της παντοδυναμίας του παλαιού πρώτου κόσμου, αλλά σήμερα διαδηλώνουν, παρά τις ανισομερείς τους δυνατότητες και στρατηγικές, ένα περισσότερο ενεργητικό πνεύμα στις παγκόσμιες υποθέσεις έναντι των παραδοσιακών δυνάμεων. Την ώρα που οι ΗΠΑ και η ΕΕ προσπαθούν να τιθασεύουν τις αγορές και να σώσουν τις οικονομίες των κρατών τους και των πολιτών τους, η Ρωσία εμφανίζεται επί γερμανικού εδάφους μέσω του πρωθυπουργού Πούτιν να αντιπροτείνει το παλαιό ξεχασμένο όραμα των δυτικών επί Ψυχρού Πολέμου για την οικοδόμηση μίας Ευρώπης από τον Ατλαντικό έως τα Ουράλια με την προοπτική μίας οικονομικής ζώνης συναλλαγών ολόκληρης της Ευρασίας από τη Λισαβόνα μέχρι το Βλαδιβοστόκ (25-11-2010). Η Κίνα και η Ρωσία χρησιμοποιούν ως μέσο πίεσης τα τεράστια συναλλαγματικά αποθέματά τους σε δολάρια για το ενδεχόμενο καθιέρωσης των νομισμάτων τους ως νέων παγκόσμιων νομισμάτων ή πληρωμής των διεθνών συναλλαγών σε ευρώ. Η επιθετική οικονομική διπλωματία της Κίνας στην Ευρώπη και την Αφρική σε συνδυασμό με την αντίστοιχη επιθετική ενεργειακή και όχι μόνο πολιτική της Ρωσίας έχουν δημιουργήσει τις βάσεις στο να εμφανίζονται πολλές φορές οι πρωταγωνιστές του παλαιού πρώτου κόσμου ως παθητικοί αποδέκτες αυτών των πρωτοβουλιών. Ενδέχεται συνεπώς κάποια στιγμή στο απώτερο μέλλον η Κίνα να αναλάβει τον ρόλο των ΗΠΑ και η Ρωσία να ποδηγετήσει την ΕΕ, αντιστρέφοντας τη σημερινή κατάσταση;
Η ειδοποιός διαφορά αυτών των δύο κόσμων είναι η εσωτερική τους πολιτική και το λεγόμενο πολιτικό κόστος. Η κοινοβουλευτική δημοκρατία, η ευημερία και τα κοινωνικά δικαιώματα των πολιτών του παλαιού πρώτου κόσμου συνιστούν ουσιαστικά βαρίδι και εμπόδιο για τους κυβερνώντες του. Από την άλλη πλευρά, η έλλειψη ή ελεγχόμενη παρουσία αυτών των στοιχείων στον νέο μεταψυχροπολεμικό πρώτο κόσμο υποκαθίσταται από την υπέρμετρη κατανάλωση, τα τεράστια συναλλαγματικά αποθέματα και τις κυβερνήσεις ολιγαρχίας, οι οποίες, χωρίς να δεσμεύονται από τις απαιτήσεις και τα δικαιώματα της κοινωνίας των πολιτών, μπορούν να ασκούν εξωτερική πολιτική χωρίς όρια. Τις πρωτοβουλίες στις κινήσεις τις έχουν οι νέοι πρωταγωνιστές του συστήματος, αφού δεν έχουν την πίεση του εσωτερικού κόστους έναντι του σκληρού δυτικού πυρήνα της τριάδας και των ευρύτερων δυτικών δυνάμεων. Οι λαοί του αναδυόμενου πρώτου κόσμου απασχολούνται με το ξαναμοίρασμα της πίτας στο εσωτερικό τους απολαμβάνοντας τις ευκαιρίες του κρατικού καπιταλισμού, ενώ οι πολιτικοοικονομικές ελίτ εκπονούν τα σχέδια για την εξωτερική πολιτική.
Στον παλαιό πρώτο κόσμο έχουμε συρρίκνωση κοινωνικών δικαιωμάτων, οικονομικών μεγεθών και ευμάρειας. Αν προστεθεί μάλιστα και η ανασφάλεια από τα τρομοκρατικά δίκτυα παντός είδους, τότε ο δυτικός πρώτος κόσμος δείχνει να έχει εγκλωβιστεί στα κεκτημένα μεγαλεία της μεταπολεμικής ανάπτυξης. Αντιθέτως, στον αναδυόμενο πρώτο κόσμο έχουμε αύξηση δυνατοτήτων οικονομικής φύσεως σε επίπεδο κράτους και καθημερινότητας πολιτών. Ο νέος αυτός πρώτος κόσμος εξακολουθεί να παραμένει αλώβητος ακόμη από όλες αυτές τις δυτικές ανασφάλειες, αφού ο έλεγχος στο εσωτερικό τους από το πολιτικό σύστημα και τη λεγόμενη κοινωνία των πολιτών είναι σχεδόν ανύπαρκτος ή εν τω γίγνεσθαι. Βεβαίως, η έλλειψη έως ανυπαρξία του δημοκρατικού-κοινωνικού προσώπου είναι το τεράστιο έλλειμμα των δυνάμεων του αναδυόμενου πρώτου κόσμου για να λειτουργήσουν ως παράδειγμα μίμησης από τους συνειδητοποιημένους πολίτες του υφιστάμενου πρώτου κόσμου. Με τη σημερινή του μορφή, το μοντέλο ανάπτυξης του νέου πρώτου κόσμου δεν διαθέτει την ελκυστικότητα, για παράδειγμα, του αμερικανικού μοντέλου μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο ή της ΕΕ ως προς την ολοκλήρωσή της ως υπερεθνικής πολιτείας.
Η παγκοσμιοποίηση μεταβάλλει διαρκώς τους όρους χρήσης, διάθεσης και κυκλοφορίας των κεφαλαίων και των αγαθών, επηρεάζοντας με ταχύτατους ρυθμούς και με βίαιο τρόπο ως προς το ιστορικό παρελθόν τόσο τη ζωή των κρατών και των άλλων δρώντων της διεθνούς πολιτικής όσο και την καθημερινότητα των λαών-πολιτών. Τα σύνορα ανάμεσα στο εσωτερικό και το εξωτερικό ενός κράτους ή μιας υπερεθνικής δομής (όπως η ΕΕ) είναι πλέον δυσδιάκριτα. Οι εγκλωβισμένοι και αποκλεισμένοι του μεταπολεμικού συστήματος του δυτικού πρώτου κόσμου αναζητούν πλέον την καθιέρωση και τα πρωτεία. Πάντως οι στρατοί του νέου και παλιού κόσμου στα πεδία των οικονομικών πολέμων έχουν πάρει προ πολλού θέσεις προσπαθώντας να επεκτείνουν τα κέρδη τους. Οι νικητές αυτών των πολέμων θα καθορίσουν εάν και πότε οι παραδοσιακοί χάρτες του κόσμου θα γυρίσουν... ανάποδα.

* αναπληρωτής καθηγητής, διευθυντής προγράμματος μεταπτυχιακών σπουδών, οικονομική και πολιτική διακυβέρνηση στην Νοτιοανατολική Ευρώπη, τμήμα Βαλκανικών σπουδών, πανεπιστήμιο Κεντρικής Μακεδονίας

http://www.makthes.gr/