Θεσσαλονίκη και ΜΜΕ: Η ενημέρωση σε κρίση;

Κείμενο: Όμηρος Ταχμαζίδης

Η θεματολογία: Καλούμαστε να ασχοληθούμε με ένα εκτεταμένο πεδίο επισκόπησης, αναζήτησης και προβληματισμού. Θεσσαλονίκη, Μέσα μαζικής επικοινωνίας, ενημέρωση, κρίση: κάθε λέξη είναι ένα αυτοτελές αλλά και χαώδες θέμα από μόνο του.

Δε θα χρονοτριβήσω, αλλά θα επικεντρώσω την παρέμβασή μου σε δύο σημεία: στην έντυπη ενημέρωση στη Θεσσαλονίκη και στην πιθανή διατήρηση και δημιουργία θέσεων εργασίας στο πλαίσιο ενός κοινωνικού παρεμβατισμού.

Οι υπόλοιπες αναφορές θα είναι συμπληρωματικές, επιβοηθητικές και θα γίνονται, όσο το δυνατόν, επιγραμματικώς. Εάν υπάρξουν ερωτήματα μπορούν να τεθούν αργότερα προς συζήτηση.

Τα μέσα: Η σύγχρονη κοινωνία  έχει προ πολλού μετατραπεί σε κοινωνία των μέσων. Παραθέτω μια λίστα μέσων μαζικής επικοινωνίας και σας καλώ να τη συνδυάσετε  συνειρμικά με τη Θεσσαλονίκη: βιβλίο, εφημερίδα, περιοδικό, fanzein, διαφημιστικό φυλλάδιο, αφίσα, αυτοκόλλητα, κηδειόχαρτο, φωτογραφία, κινηματογραφία, ραδιόφωνο, τηλεόραση, κινητό τηλέφωνο, τηλεματικοί πίνακες ανακοινώσεων, διαδίκτυο.

Κάθε μέσο εντάσσεται σε ένα σύνθετο και  πολύπλοκο σύστημα επικοινωνίας, το οποίο σχετίζεται με το βιόκοσμο του σύγχρονου ανθρώπου.

Για να σας διευκολύνω παραθέτω ορισμένες έννοιες και σας ζητώ να επαναλάβετε το ίδιο παιχνίδι της συνειρμικής παρακολούθησης: είδηση, πληροφορία, ενημέρωση, προπαγάνδα, διαφήμιση, διασκέδαση, ελεύθερος χρόνος, infotainment, edutainment.

Όλα αυτά σχετίζονται με τα μέσα μαζικής επικοινωνίας.

Η αποθήκευση: Πρώτιστη λειτουργία κάθε  μέσου είναι η αποθήκευση. Το μέσο είναι «αποθηκευτικός χώρος». Η εφημερίδα αποθηκεύει κυρίως απο-τυπώσεις σημείων «επί» μιας επιφάνειας χαρτιού. Τα μέσα αποθηκεύουν: ψηφία, σημεία, ήχους, εικόνες, σύμβολα και φυσικά «ειδήσεις» και «πληροφορίες».

Τα μέσα αποθηκεύουν ή μετ- αποθηκεύονται σε άλλα μέσα. Σήμερα διανύουμε μια περίοδο μαζικής μετ-απο-θήκευσης (μετεγγραφής) συμβατικών μέσων σε ψηφιακή μορφή: πρόκειται για την περίφημη «ψηφιοποίηση».

Οι άνθρωποι του τύπου: Πριν από κάθε αποθήκευση προηγείται η «συλλογή», «συγκομιδή», «συγκέντρωση» του υλικού. Οι δημοσιογράφοι είναι οι «συλλέκτες» του. Προορισμός του είναι η αποθήκευση σε ένα μέσο – στο περιοδικό, την εφημερίδα, το ραδιόφωνο, την τηλεόραση, το Διαδίκτυο.

Η συλλογή και η επεξεργασία του υλικού στη βάση ορισμένων κανόνων (βλ. ορισμό του Laswell ) είναι η βασική εργασία του δημοσιογράφου.

Το Διαδίκτυο έρχεται να ανατρέψει ένα μέρος τούτης της τάξης που γνωρίζουμε από την εφημερίδα. Η συλλογή του υλικού περνάει ακατέργαστα από τον καθένα που χειρίζεται ένα μέσο, κάμερα, κινητό τηλέφωνο, μαγνητόφωνο κλπ. στο Διαδίκτυο.

Είναι προφανές ότι «κατευθυνόμαστε» και στον τομέα της πληροφόρησης σε εποχές  «πολύμορφων γιγαντιαίων αποθηκεύσεων».

Η θέση της εφημερίδας σε αυτό το μέλλον των γιγαντιαίων αποθηκεύσεων φαίνεται να απειλείται.

Η αποθήκευση: Κάθε αποθήκευση ορίζεται από τη διαλεκτική σχέση «λιτότητας» και «σπατάλης». Η δημοσιογραφική εναποθήκευση καθορίζεται από τη λιτότητα ή τη σπατάλη της χάρτινης επιφάνειας. Η συλλογή και επεξεργασία του υλικού συνδέεται με τη λιτότητα της γραφής, τη λιτότητα της απόδοσης κλπ.

Η αναφορά στην έκταση ενός κειμένου (το «πόσες λέξεις» του δημοσιογράφου) αφορά την τάξη της αποθήκευσης. Ο «χώρος» αποθήκευσης, η επιφάνεια του χαρτιού, δεν είναι απεριόριστη. Η γραφιστική διάταξη ορίζει τα όρια της αποθήκευσης. Η εφημερίδα συγκροτεί έναν «διαχρονικό χώρο αποθήκευσης».

Η οικολογική συνείδηση δεν εστιάζει μόνο στη χρήση χαρτιού ανακύκλησης, αλλά και στη λιτή τάξη «αποθήκευσης» («οικολογία του χώρου αποθήκευσης»).

Η τάξη μιας εφημερίδας «εντάσσεται» στο πλαίσιο της γενικότερης τάξης ενός συστήματος πληροφόρησης.

Το σύστημα πληροφόρησης: Η εμφάνιση νέων μέσων επαναπροσδιορίζει κάθε φορά τη θέση των παλαιότερων. Το ίδιο και οι διάφορες τεχνολογικές αλλαγές.

Η εφημερίδα είναι μια επιμέρους τάξη ενός συστήματος πληροφόρησης και ως επί μέρους τάξη δε μπορεί να λειτουργήσει αυτοτελώς. Κανένα μέσο δε δύναται να λειτουργεί σε συνθήκες πλήρους συστημικής αυτοτέλειας.

Η εφημερίδα ως επί μέρους τάξη ενός συστήματος πληροφόρησης συναρτάται με την ευρύτερη τάξη μιας συγκεκριμένης  κοινωνικής πράξεως. Ο σύγχρονος άνθρωπος βρίσκεται σε διαρκή επενέργεια με τα μέσα, κατά συνέπεια και με την εφημερίδα.

Η εφημερίδα θα πρέπει να αναζητήσει τους δικούς της τρόπους παρουσίασης της πραγματικότητας και να αναμετρηθεί με τις δυνατότητες που της προσφέρει ο συνδυασμός με άλλα μέσα και κυρίως με το Διαδίκτυο.

Το Διαδίκτυο: Το Διαδίκτυο είναι «ανοικτό». Η τάξη του ενίοτε αντιστοιχεί σε εκείνη μιας ρευστής και μεταπλαθόμενης «αταξίας». Η εφημερίδα θα μπορούσε να προσφέρει προσανατολισμό στο χάος του Διαδικτύου και να αντλήσει αναγνώστες από τους χρήστες του.

Ο τύπος της Θεσσαλονίκης και της Ελλάδας γενικότερα απέχει από παρόμοιες δυνατότητες. Εάν θέλουμε να είμαστε ειλικρινείς πρέπει να παραδεχτούμε ότι η Θεσσαλονίκη από ενημερωτικής απόψεως υποσιτίζεται. Οι αρχειακές δυνατότητες του Διαδικτύου και της εφημερίδας δεν έχουν γίνει αντικείμενο καμίας προσπάθειας αξιοποίησης. Η εφημερίδα μετ-αποθηκεύεται με διάφορους τρόπους στο Διαδίκτυο και τούτο είναι μια από τις δυνατότητες της επιβίωσής της, υπό την έντυπη μορφή της.

Αρχείο:  Όλα τα μέσα «συλλέγουν», «αποθηκεύουν» και μετά «διανέμουν». Κάθε «συλλογή» καταγράφεται. Κάθε καταγραφή εισέρχεται σ΄ ένα αρχείο. Οι αποθηκεύσεις απογράφονται. Κάθε αρχείο ταξινομείται και αρχειοθετείται.

Ο δημοσιογράφος καταγράφει, η εφημερίδα αποθηκεύει. Το μέσο αποθηκεύει. Στο αρχείο αποθηκεύονται «αποθηκεύσεις».

Η απουσία ενός μέσου απομειώνει και την ισχύ ενός «αρχείου». Στερεί δυνατότητες από το παρόν και το μέλλον.  

Κάτι τέτοιο μπορεί να διαγνώσει κανείς πολύ εύκολα στην αδυναμία που παρουσιάζουν οι ελληνικές σελίδες της wikipedia.

Η «πληρο-φορία» απαιτεί τη συνδυαστική χρήση, πλέον, περισσότερων μέσων. Η εφημερίδα διαθέτει τη δυνατότητα ανάκλησης, η οποία βελτιώνεται τώρα με τη συνδυαστική χρήση του Διαδικτύου.

Η σύγχρονη εφημερίδα θα πρέπει να δομηθεί με τέτοιο τρόπο ώστε χωρίς εφημερίδα η πληροφόρηση να είναι ελλιπής. Τουλάχιστον, για ένα σημαντικό μέρος του κοινού της «κοινωνίας των εμβιώσεων».

Πληροφορία: Η πληροφορία από μόνη της είναι μια συγκροτημένη τάξη, όπου τα στοιχεία της στοιχειοθετούνται σε μια διάταξη.

Ο δημοσιογράφος είναι ο στοιχειοθέτης της πληροφορίας. Εάν θεωρείται ακόμη ως gatekeeper, μάλλον πρόκειται για τον «πυλοφύλακα» στην είσοδο ενός «αποθηκευτικού χώρου».

Η πλημμυρίδα των  ερεθισμάτων ταξινομούνται ώστε να μετατραπούν σε πληρο-φορία. Η πληρο-φορία, φέρει πληρότητα, αποκτά μορφή, αποδίδεται υπό συγκεκριμένη μορφή – in forma. Αποθηκεύεται υπό μια πληρότητα. Η πληρο-φορία είναι αποθηκευμένη πληρότητα μιας συγκεκριμένης τάξεως του λόγου.

Η έλλειψη ενός τύπου μέσων: Η ευρύτερη τάξη μιας εφημερίδας είναι το τοπικό σύστημα πληροφόρησης στο οποίο ανήκει το μέσο. Η συνήθης εφημερίδα είναι πρωτίστως «τοπική». Το «τοπικό» χαρακτηρίζει και τη σημασία της ως «αποθηκευτικού μέσου». Εδώ θα πρέπει να αναζητήσουμε ένα από τα προβλήματα του τύπου της Θεσσαλονίκης.

Η παθογένεια του ελληνικού πολιτικού συστήματος εκφράζεται στον κατακερματισμό του  επαρχιακού τύπου σε διάφορες μικροεπιχειρήσεις. Η συναλλαγή του λεγόμενου επαρχιακού τύπου με διάφορες τοπικές εξουσίες στέρησαν από την Θεσσαλονίκη τη δυνατότητα να διατηρήσει τύπο υψηλού επιπέδου. Η ύπαρξη του συγκεκριμένου είδους επαρχιακού τύπου στην Ελλάδα είχε για την Θεσσαλονίκη και τον βορειοελλαδικό χώρο ολέθρια αποτελέσματα.

Σύγκρουση των πόλεων:  Η απώλεια ενός μέσου επιφέρει την απομείωση της ισχύος μιας περιοχής. Αστικό κέντρο με αδύναμη παρουσία στο χώρο των μέσων δεν έχει  πολλές δυνατότητες στο διεθνή ανταγωνισμό των πόλεων. Η Θεσσαλονίκη στο συγκεκριμένο τομέα κατρακύλησε πολύ πριν την κρίση στο ναδίρ.

Απασχόληση: Ο αντίκτυπος στον εργασιακό τομέα είναι αρνητικός. Η κατάσταση είναι τραγική και εικάζω ότι θα επιδεινωθεί ραγδαία τους επόμενους μήνες.

Θα πρέπει ως τοπική κοινωνία και ως φορείς οι οποίοι εμπλέκονται στη συλλογή, συγκρότηση και διανομή της πληροφορίας να αναλογισθούμε μοντέλα κοινωνικού παρεμβατισμού για να αποφευχθεί η πληβειοποίηση των ανθρώπων του επαγγέλματος.

Θα προτείνω τρεις  πειραματικούς άξονες κοινωνικού παρεμβατισμού για την ενίσχυση του συστήματος πληροφόρησης στην πόλη της Θεσσαλονίκης:

Πρώτος άξονας (συνδυαστική χρήση των μέσων): Θα πρέπει να αναζητήσουμε συνδυαστικές λειτουργίες των κρατικών και δημοτικών μέσων που υπάρχουν στην Θεσσαλονίκη και άλλων συναφών ιδρυμάτων, όπως σχολές δημοσιογραφίας, μουσεία κλπ. Σε αυτά περιλαμβάνω πέρα από τους ραδιοφωνικούς και τηλεοπτικούς σταθμούς, τα πρακτορεία ειδήσεων και τις τράπεζες δεδομένων, το βιβλίο, το διαδίκτυο, τη φωτογραφία και την κινηματογραφία. Ο συνδυασμός εντείνει τις δυνατότητες συλλογής πληροφορίας και της αποθήκευσής της και κεντρίζει το ενδιαφέρον περισσότερων αναγνωστών / ακροατών / θεατών.

Η συνδυαστική χρήση αυξάνει το πλεόνασμα του αποθέματος ενημέρωσης και εντείνει την τάση  για επικοινωνία. Θέτει το υποσύστημα σε κίνηση και συμπαρασύρει και  άλλα υποσυστήματα (πολιτική, οικονομία, εκπαίδευση κλπ.)

Δεύτερος άξονας (εργασία δημοσιότητας σε δημοτικούς θεσμούς για την παραγωγή πληροφοριακού αποθέματος): Το αρχείο ως μορφή αποθήκευσης των «αποθηκεύσεων» αποτελεί το κλειδί για πάμπολλες οικονομικές δραστηριότητες στο μέλλον. Κατά συνέπεια μπορεί η πόλη να επενδύσει προς αυτή την κατεύθυνση.

Οι υπηρεσίες του δήμου ειδικότερα ότι έχει σχέση με τα μέσα μαζικής επικοινωνίας οφείλουν  αρχικώς να αποκτήσουν το δικό τους τμήμα  εργασίας δημοσιότητας. Εκεί ο ρόλος των δημοσιογράφων είναι απαραίτητος.

Φέρνω για παράδειγμα τη Βιβλιοθήκη. Η Βιβλιοθήκη μπορεί να συμβάλλει σε έναν υψηλό και  αποδοτικό πολιτισμό ανάγνωσης προβάλλοντας πρωτίστως το έργο της και τις δραστηριότητές της:

Προβολή και δημοσιότητα: Η Δημοτική Βιβλιοθήκη είναι ανύπαρκτη στην τοπική δημοσιότητα και στη συνείδηση του συντριπτικού τμήματος του πληθυσμού της πόλης. Το γεγονός οφείλεται στην σπάνια χρήση των υπηρεσιών τις οποίες παρέχει και κυρίως  στην παντελή έλλειψη μιας υποτυπώδους πολιτικής προβολής και δημοσίων σχέσεων και της στοιχειώδους εργασίας δημοσιότητας.

Η προβολή της βιβλιοθήκης αφορά πρωτίστως τη δυνατότητα, μέσω του «ονόματος» και της φήμης της, να αποκτήσει ευκολότερη πρόσβαση σε πόρους, μέσω των οικονομικών ενισχύσεων από χορηγούς.

Η εργασία δημοσιότητας καθιστά τη Βιβλιοθήκη παράγοντα με ειδικό βάρος στην καθημερινή ζωή της πόλης, στις πολιτικές συζητήσεις ενισχύοντας την τοπική δημοσιότητα, και κάτι που είναι ακόμη πιο σημαντικό στις συζητήσεις των ομάδων οι οποίες θέλουν να συνδράμουν παντοιοτρόπως στο έργο της και να ενισχύσουν οικονομικώς τη λειτουργία της.

Η εργασία δημοσιότητας αυξάνει το ειδησεογραφικό απόθεμα, καθιστά ταυτοχρόνως και τη Βιβλιοθήκη ελκυστική και την έντυπη ενημέρωση αναγκαία.

Τρίτος άξονας (περιεχόμενο του μέσου): Οι δύο προηγούμενοι άξονες σχετίζονται με τον τρίτο, τον ενισχύουν και ενισχύονται από αυτόν. Έχει να κάνει με μια παλιότερη ρήση του Neil Postman, ότι  στο μέλλον οι δημοσιογράφοι οφείλουν να γίνουν φιλόσοφοι.

Η κινητήριος δύναμη ενός μέσου είναι το ανθρώπινο δυναμικό του.  Ο κοινωνικός παρεμβατισμός για να έχει επιτυχία επενδύει στο ανθρώπινο δυναμικό σε βάθος χρόνου.

Ο εντοπισμός, η συλλογή, η επεξεργασία και η τελική αποθήκευση της πληροφορίας είναι μια υπόθεση η οποία εξαρτάται τα μέγιστα από τις δεξιότητες και την κατάρτιση που έχουν οι άνθρωποι του τύπου.

Και εδώ υπάρχουν προβλήματα. Τούτο δεν οφείλεται αποκλειστικώς στους εργαζόμενους στον τύπο, αλλά στη γενικότερη καθυστέρηση στην παραγωγή γνώσης στην ελληνική κοινωνία, με αρνητικές συνέπειες και στη συγκρότηση και τη διαχείριση της πληροφορίας.

Η βελτίωση δε θα έρθει αποκλειστικώς και μόνο από το χώρο του τύπου, αλλά το συγκεκριμένο υποσύστημα μπορεί να μπει σε κίνηση και να προκαλέσει παραγωγικές αντιδράσεις και σε άλλα υποσυστήματα.

Η Θεσσαλονίκη μπορεί να προσανατολιστεί στο ζήτημα της παραγωγής και αναπαραγωγής της γνώσης. Να μετατραπεί σε ένα διεθνές κέντρο στην ευρύτερη περιοχή. Στην κατεύθυνση αυτή ένα ικανοποιητικό σύστημα πληροφόρησης και μέσων μαζικής επικοινωνίας θα συνέβαλλε τα μέγιστα.

Η δημοσιογραφία της πόλης μπορεί να συμβάλλει στην κατεύθυνση της δημιουργίας μιας πόλης που σκέφτεται.

Υ.Γ. α: Ανέσυρα το συγκεκριμένο κείμενο από το αρχείο μου, επειδή μπαίνουμε σε τροχιά δημοτικών εκλογών, αλλά και επειδή ο ρόλος του τύπου και δη του τοπικού τύπου στην εποχή του Διαδικτύου και των κοινωνικών μέσων είναι σημαντικότατος. Η απεργία στο εργοστάσιο της  Coca Cola της Θεσσαλονίκης –σήμερα συμπληρώθηκαν 85 ημέρες- φέρνει πάλι στο προσκήνιο τον προβληματικό χαρακτήρα του ελληνικού συστήματος πληροροφόρησης: κατά την διάρκεια αυτού του αγώνα προέκυψε και το καταπληκτικό φαινόμενο να δημοσιεύονται απαντήσεις της Coca Cola  προς τους απεργούς χωρίς να έχει γίνει στα συγκεκριμένα μέσα ποτέ αναφορά στους ισχυρισμούς και τις θέσεις των απεργών – πλήρης διαστροφή των δημοσιογραφικών κανόνων και της στοιχειώδους λογικής. Αλλά το μήνυμα των απεργών, μάλλον, έχει φθάσει στους καταναλωτές, εάν κρίνω από την ανάγκη της Coca Cola  να απαντήσει με πολυδάπανες διαφημίσεις σε μέσα ενημέρωσης της Θεσσαλονίκης στο σύνθημα των απεργών «ούτε γουλιά κόκα κόλα».

Υ.Γ.β: Το κείμενο αφορά μια εισήγηση σε εκδήλωση με θέμα «Θεσσαλονίκη και ΜΜΕ. Η ενημέρωση σε κρίση;» που πραγματοποιήθηκε την  Τρίτη 13 Δεκεμβρίου 2011  στην αίθουσα του Δημοτικού Συμβουλίου του δήμου Θεσσαλονίκης και που οργανώθηκε από την παράταξη «ΕΝΕΡΓΟΙ ΠΟΛΙΤΕΣ – Οικολογία στην πράξη» με  τους ακόλουθους εισηγητές: Πάνος Θεοδωρίδης, συγγραφέας,  Όμηρος Ταχμαζίδης, δημοσιογράφος,  Δημήτρης Τσάμης, ιατρός. Ενώ την εικόνα της κατάστασης στην Θεσσαλονίκη προσπάθησαν να αποτυπώσουν με παρεμβάσεις τους οι: Μιχάλης Αλεξανδρίδης, διευθυντής σύνταξης εφ. ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, Πρώην γ.δ. ΕΡΤ 3, Δημήτρης Ασπροπούλης, www.salonicanews.com  ενημερωτικό ίντερνετ, Στέφανος Διαμαντόπουλος, ΡΑΔΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, Γιώργος Κύρτσος, εκδότης FREE SYNDAY  και City Press, Ντίνος Κωστόπουλος, πρόεδρος της Ένωσης Διαφημιστών Β. Ελλάδος, Γιώργος Λαζαρίδης, εκδότης περιφερειακού τύπου, Μαρίνα Πελτέκη, ΕΝΕΡΓΟΙ ΠΟΛΙΤΕΣ – Οικολογία στην πράξη,Νίκος Πετρουλάκης, Europe 1 και αθλητικός τύπος, Χριστίνα Χαλεπλίδου, αντιπρόεδρος ΕΣΗΕΜΘ, Λάζαρος Χατζηνάκος, πρώην διευθυντής εφ. ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ. Συντονιστής της εκδήλωσης ήταν ο γιατρός και μπλόγκερ Πάνος Ζέρβας.

Υ.Γ. Γ: Δεν προχώρησα σε καμία παρέμβαση στο κείμενο, αλλά το άφησα υπό την αρχική  μορφή της εισήγησης-ερέθισμα για συζήτηση και διάλογο.