Αντισημιτικές παρεκτροπές στην ποίηση

[Φιλοσοφική νυκτηγορία με τον Όμηρο Ταχμαζίδη στο καφέ ΓΑΖΙΑ (Καρόλου Ντηλ 22- Θεσσαλονίκης) την Τετάρτη 15 Ιανουαρίου 2014 στις 21.15 με θέμα: «Κοσμοπολιτική: προσωπική ευθύνη και μέριμνα για το μέλλον»]

Κείμενο: Όμηρος Ταχμαζίδης

Έχω αναφερθεί αλλού σε ένα ποίημα του Κώστα Καρυωτάκη με σαφή αντισημιτικό περιεχόμενο: έστω και ο ένας στίχος προδίδει αυτά που σκέφτεται και πως σκέφτεται ο ποιητής – ο αντισημιτισμός στην ποίηση είναι ένα πεδίο που δεν έχει απασχολήσει, εξ όσων γνωρίζω, την κριτική.

Σε μια σειρά των τελευταίων του ποιημάτων της περιόδου 1977 - 1985 ο ποιητής Γιώργος Βαφόπουλος περιλαμβάνει δύο ποιήματα:  «Άουσβιτς. Ελεγείο σε μια ξανθή κοτσίδα» (1978) και «Αφορμή για Ελεγείο σε μια μαύρη κοτσίδα» (1982).

Δε θα ασχοληθώ με την αρτιότητα και τη δύναμη των δύο ποιημάτων: είναι προφανές ότι το πρώτο απέχει κατά πολύ ως προς την δύναμη και το ύφος από το δεύτερο που πνίγεται μέσα στο καταγγελτικό του ύφος – ο Γ. Βαφόπουλος δοκιμάζει και δοκιμάζεται σε ένα πεδίο άγνωστο για τον ίδιο, αυτό της «στρατευμένης» ποίησης και το αποτέλεσμα είναι από κάθε άποψη «περίεργο»..

Το δεύτερο ποίημα ταυτοποιείται πολύ εύκολα: ο χώρος, ο χρόνος, τα πρόσωπα είναι διακριτά – τα ποίημα είναι απόρροια μιας  διεθνοπολιτικής συγκυρίας που προκαλεί την οργή του θεατών/ακροατών/αναγνωστών των μέσων ενημέρωσης και, φυσικά, του ίδιου του ποιητή. Ο Γιώργος Βαφόπουλος περιγράφει ένα ιστορικό συμβάν και προσπαθεί μέσα από τους στίχους να ερμηνεύσει αίτια και αιτιατά: ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών, το Συμβούλιο Ασφαλείας, το πετρέλαιο από τον Καύκασο, το Τέξας, το Ιράκ, οι «ανθρώπινες πηγές»  των δακρύων από το Βιετνάμ, την Κύπρο ή το Αφγανιστάν και τώρα την Παλαιστίνη – η αφορμή του ποιήματος προσδιορίζεται χωρικά και χρονικά.

Ο Θεσσαλονικιός ποιητής αντιλαμβάνεται το δεύτερο ποίημα ως συνέχεια του πρώτου: η ξανθή κοτσίδα των κρεματορίων βρίσκει το αντίστοιχό της σε μια μαύρη κοτσίδα «κολλημένη στα κράσπεδα» του μουσείου της Βηρυτού – τα βασικό συμβολικό στοιχείο των δύο ποιημάτων, η «κοτσίδα» εξισώνεται, στην ποιητική εξιστόρηση του Γιώργου Βαφόπουλου. Δύο εκφάνσεις ακραίας βίας εξισώνονται: η ιστορία φαίνεται να επαναλαμβάνεται για τον ποιητή με τον ίδιο και απαράλλαχτο τρόπο – αγνοεί ο Γ. Βαφόπουλος την ιστορική πραγματικότητα, είναι ιστορικά και πολιτικά αδαής ή υποβόσκει κάποιος χλιαρός αντισημιτισμός που δεν μπορεί να  τον ελέγξει  ο ίδιος και παρεισφρύει στο ποίημα ανεμπόδιστα και αβασάνιστα;  

Σε αντίθεση με τον Κώστα Καρυωτάκη, ο Γιώργος Βαφόπουλος δεν βρίσκεται υπό την επιρροή κανενός είδους πολιτικού αντισημιτισμού: το ποίημα για το Άουσβιτς προδίδει πέρα από τον προσωπικό εσωτερικό θρήνο και μια ευρύτερη ευαισθησία απέναντι στο κακό που συνέβη στην μικρή Ραχήλ με την ξανθή κοτσίδα – η αναφορά στους «γυρολόγους, που γεμίζουνε με την ανία τους τα μουσεία του κόσμου», θυμίζει κάτι ελάχιστο από τη ρήση του Τέοντορ Αντόρνο για την ποίηση μετά το Άουσβιτς.

Η κοτσίδα μετατρέπεται σε σύμβολο της ανείπωτης καταστροφής: το άψυχο μέρους του ανθρώπινου σώματος στοιβαγμένο σε σωρό αποκαλύπτει την εικόνα της φρίκης και του θανάτου: «τη χρυσαφένια κόμη σου, απλωμένη επάνω / σε φριχτούς σωρούς άλλων γυναικείων βοστρύχων;»

Και είναι η κοτσίδα που αφηγείται το άφατο, όταν το βλέμμα σαστίζει εμπρός στου «κρεματορίου τη φλόγα» και οι «στριγγιές φωνές του πλήθους» διασαλεύουν την τάξη του εκστασιασμένου βλέμματος: «Κι΄ άφησαν στη βιτρίνα την ξανθή κοτσίδα σου/να διαλαλεί, με τη δική της τώρα γλώσσα,/πόσο μεγάλος είναι ο πόνος των ανθρώπων,/ πόσο είναι ανίερο το άγος της γενοκτονίας».

Η «μικρή Ραχήλ» με την ξανθιά κοτσίδα επανέρχεται στο ποίημα «Αφορμή για ελεγείο σε μια μαύρη κοτσίδα»: ο Γιώργος Βαφόπουλος επανέρχεται στο ζήτημα του Ολοκαυτώματος, δεν χρησιμοποιεί τη συγκεκριμένη λέξη, αλλά τη λέξη γενοκτονία: «της πιο φρικτής ιστορικής γενοκτονίας;» Και αμέσως μετά προσθέτει δύο στίχους: «Όμως το λεξικό κ΄  η ανθρώπινη συνείδηση/ συνεχίζουν να λένε το όνομά του: Άουσβιτς».

Εδώ ο Γιώργος Βαφόπουλος μας δίνει και τους λόγους της συγγραφής του πρώτου ποιήματος: «Πάνω από πέντε χρόνια έχουν περάσει,/μικρή Ραχήλ, απ΄ τον καιρό που τριγυρνούσα στης Κρακοβίας τους στοιχειωμένους κάμπους, για νάβρω κάτι από την αλλοτινή ύπαρξή σου» - έχει επισκεφθεί ο ποιητής την Πολωνία ή πρόκειται για νοερή αναζήτηση;

Ο Γιώργος Βαφόπουλος στο δεύτερο αυτό ποίημα κάμνει το άλμα και συνδέει την παλιά γενοκτονία με μια νέα: «Γιατί τα φαντάσματα της παλιάς γενοκτονίας/που όλοι πιστεύαμε πως είχαν εξαφανιστεί/οριστικά στης Ιστορίας τα κοιμητήρια,/ξαναφανήκανε στης Βηρυτού τους δρόμους,/μ΄ ένα εντελώς καινούργιο τώρα προσωπείο,/αντάξιο εκείνου, που φορούσαν τότε/οι ένοχοι του Δικαστηρίου της Νυρεμβέργης» - εδώ ο ποιητής αναπαράγει έναν τόπο του σύγχρονου ελληνικού πολιτικού αντισημιτισμού, ότι οι Ισραηλινοί διαπράττουν το έγκλημα της γενοκτονίας εις βάρος των Παλαιστινίων (το μοτίβο αυτό επανέρχεται κάθε φορά που υπάρχει κάποια σύρραξη και σφαγές ή άλλα έκτροπα στην ευρύτερη περιοχή). Ο τόπος αυτός είναι ευρέως διαδεδομένος στην ελληνική κοινωνία: στη θέση του Εβραίου που κινεί τα νήματα παγκοσμίως προστίθεται τώρα και το κράτος του Ισραήλ που φανερώνει τις «σκοτεινές» πλευρές του εβραϊσμού.

Το ποίημα βρίθει από τα αντισημιτικά στερεότυπα και τις ιστορικές ανακρίβειες: «Πέταξαν το άχρηστο πια σπαθί του δήθεν «ρατσισμού»/κι΄ άρπαξαν την παλιά τους βιβλική ρομφαία,/στ΄ όνομα του άτεγκτου μωσαϊκού τους νόμου:/ «Οφθαλμόν αντί οφθαλμού» - η μόνη λύση./ Οδόντα αντί οδόντα» - η επιβίωση». Οι στίχοι αυτοί είναι μνημεία αντισημιτικής ρητορείας: «η μόνη λύση» προκαλεί ανατριχίλα, διότι παραπέμπτει στην «τελική λύση», όπως και η αναφορά σε «επιβίωση» διότι και οι χιτλερικοί εθεωρούσαν την εξαφάνιση των Εβραίων προϋπόθεση για την επιβίωση του γερμανικού λαού.

Το ποίημα ρέπει προς την προπαγανδιστική ρητορεία και καταλήγει σε ένα είδος διεθνοπολιτικού ποιητικού «λαϊκισμού»: ο ποιητής μιλάει σαν πολιτικάντης που προσπαθεί να στρέψει κάποιο πλήθος εναντίον ενός αντιπάλου –  φυσικά πλειοδοτεί σε καταγγελία των πάντων με ηθικιστικό οίστρο.

Και καταλήγει ακόμη και στην ταύτιση των ηγετών του Ισραήλ με τον Άντολφ Χίτλερ: «Στα υπόγεια του γνωστού Λοντρέζικου Μουσείου/των Κέρινων Ομοιωμάτων της Μαντά Τυσσώ,/ δίπλα στο πρόπλασμα του Τζακ του Αντεροβγάλτη,/ προβάλλεται κι΄ ο Χίτλερ με τη συντροφιά του./ Θάτανε δύσκολο τάχα να βρεθεί και μια γωνιά/για τον Σαρόν και τη χολερική μορφή του Μπέγκιν;»

Η «Αφορμή για ελεγείο σε μια μαύρη κοτσίδα» καταλήγει τελικώς να ταυτίζει τον χιτλερισμό με το κράτος του Ισραήλ και την πολιτική του και αυτό είναι αντισημιτισμός: πρόκειται για έναν κλασικό τόπο του σύγχρονου αντισημιτισμού, που απαντάται κυρίως στον χώρο της πολιτικής Αριστεράς, αλλά, όπως αποδεικνύεται και από το ποίημα του Γιώργου Βαφόπουλου αποτελεί και μια σταθερή συνθήκη της πνευματικής μας ζωής – μια ματιά στην οργανική διανόηση του τόπου (δημοσιογράφους, πανεπιστημιακούς, δικαστές κλπ.) θα έπειθε ότι η ταύτιση νατσισμού και ισραηλινού κράτους είναι κάτι παραπάνω από αυταπόδεικτη.

Σημείωση: Η διεύθυνση του Όμηρου Ταχμαζίδη στο twitter είναι:

Omiros Tachmazidis @homloizides