Νίκος Λυγερός:Το εγκυκλοπαιδικό πνεύμα

Δεν δίνουμε σημασία στη διαφορά μεταξύ λεξικού και εγκυκλοπαίδειας. Κι όμως, η διαφορά είναι ριζική και ριζοσπαστική. Το λεξικό ακόμα και όταν το εξετάζουμε αλγοριθμικά ως ένα δένδρο ύψους δύο, τα φύλλα του εμπεριέχουν θεωρητικά όλες τις λέξεις δίχως διάκριση. Σε πρώτο επίπεδο, αυτό μπορεί να ερμηνευτεί ως ένα δημοκρατικό πλαίσιο, διότι όλες οι λέξεις έχουν την ίδια αξία. Σε δεύτερο επίπεδο, λιγότερο γλωσσολογικό, αυτό σημαίνει ότι η αξία δεν λειτουργεί ως κριτήριο, ως φίλτρο.
Ενώ η εγκυκλοπαίδεια λειτουργεί μέσα σ’ ένα αξιοκρατικό πλαίσιο. Το λεξικό είναι η επιβολή της γλώσσας, ενώ η εγκυκλοπαίδεια είναι η επιλογή της σκέψης. Δεν προσπαθεί να ισοπεδώσει τα πάντα. Επιλέγει μέσω των δασκάλων την ύλη του κάθε ανθρώπου που μπορεί να μετασχηματιστεί σε μαθητή μέσω της προσπάθειάς του. Η εγκυκλοπαίδεια δεν είναι ένας κατάλογος, όπως είναι ο τηλεφωνικός. Αναδεικνύει την ουσία μέσω των εννοιών, δίχως να απορρίπτει λέξεις. Οι λέξεις είναι δημοκρατικές, ενώ οι έννοιες τους είναι αξιοκρατικές. Επιπλέον, διαχειρίζεται διαφορετικά τα λήμματα. Και ο λόγος είναι απλός. Η εγκυκλοπαίδεια δεν είναι όπως το λεξικό, το αποτέλεσμα μιας λεξικογραφικής έρευνας. Έτσι, δεν είναι μια ομάδα του ίδιου τομέα που παράγει αυτό το έργο. Οι εγκυκλοπαιδιστές ήταν πάνω από 160 άνθρωποι, οι λεγόμενοι φιλόσοφοι επί τω πλείστω, έγραψαν πάνω από 5.000 λήμματα, σε 17 τόμους κειμένου και 11 τόμους σχεδίων. Πολλά άρθρα έχουν υπογραφές και όχι άγνωστες. Τα άλλα αν δεν έχουν είναι λόγω της επιλογής των συγγραφέων να παραμείνουν ανώνυμοι μέσα σε ένα συλλογικό έργο. Αυτό σημαίνει ότι η νοοτροπία είναι διαφορετική από κάθε άλλη προηγούμενη προσπάθεια. Και τώρα βρίσκουμε την ίδια ιδέα στην εγκυκλοπαίδεια Encyclopédia Universalis, η οποία εμπεριέχει 34.400 λήμματα με την υπογραφή 7.200 ειδικών. Η όλη ιδέα είναι διαφορετική και έχει το υπόβαθρο της καρφωμένο μέσα στον Διαφωτισμό. Δεν προσπαθεί να επιβάλλει μια γλώσσα ή σκέψεις. Δίνει την δυνατότητα σε ανθρώπους να βρουν δασκάλους στην ιστορία της ανθρωπότητας. Το εγκυκλοπαιδικό πνεύμα εμπεριέχει μέσα του μια επαναστατικότητα, διότι δεν τηρεί τις κλασσικές κοινωνικές ιεραρχίες και ασχολείται με τις γνώσεις τις οποίες θεωρεί απαραίτητες για την εξέλιξη της ανθρωπότητας. Το έργο σε αυτό το πλαίσιο είναι μια ανοιχτή δομή, προσβάσιμη σε όλους τους ανθρώπους, όποια και να είναι η καταγωγή τους. Και με τον τρόπο τους ανοίγει τις πόρτες της γνώσης, διότι προσφέρει τα κλειδιά των δασκάλων σε κάθε άνθρωπο που θέλει όχι μόνο να μάθει αλλά και να μάθει πώς να μαθαίνει. Έτσι, το εγκυκλοπαιδικό πνεύμα είναι και το ίχνος μιας συλλογικής προσπάθειας που ξεπερνά τα σύνορα της κοινωνίας, η οποία αποτελεί μια γέφυρα μεταξύ παρελθόντος και μέλλοντος. Διότι οι συγγραφείς δεν γραφούν μόνο για το παρόν, όπως γίνεται στο λεξικό που προσπαθεί να καταγράψει κάθε νεολογισμό για να σταθεί αντάξιο της πραγματικής γλώσσας. Η εγκυκλοπαίδεια σκέφτεται αποκλειστικά σε βάθος χρόνου, διότι θέλει τα λήμματα της να αγγίξουν το μέλλον μέσω της διαχρονικότητάς τους.